Σταύρος Λυγερός - Από την κλεπτοκρατία στη χρεοκοπία

Με αρκετή καθυστέρηση, διάβασα το τελευταίο βιβλίο του Σταύρου Λυγερού. Ομολογώ καταρχήν ότι είναι το μοναδικό βιβλίο του συγγραφέα που έχω διαβάσει κι επίσης, το μοναδικό βιβλίο δημοσιογράφου που έχω ανοίξει εδώ και 5-6 χρόνια. Θεώρησα ότι έπρεπε να γράψω δυο λόγια σχετικά, μια και η ανάγνωσή του ήταν μια ευχάριστη έκπληξη.

Το βιβλίο αναφέρεται (και) στην πορεία του ελληνικού πολιτικού συστήματος, από το 1974 μέχρι σήμερα, με μια επικέντρωση είναι η αλήθεια στα τελευταία χρόνια, που είναι πιο πυκνά σε εξελίξεις. Ο Σ. Λυγερός θεωρεί ότι μια πολυδαίδαλη διαδικασία αυτοαναπαραγωγής του πολιτικού συστήματος, θνησιγενής ωστόσο, ενώ εκδήλωνε τις παθογένειές της από την αρχή, άρχισε να διαρρέει ανεξέλεγκτα τα αποτελέσματά της στην κοινωνία τα τελευταία 20 χρόνια.
Είναι αυτή ακριβώς η περίοδος που εγκαθίσταται σε μαζική κλίμακα το υπερ-καταναλωτικό μοντέλο, που βρίσκεται σε πλήρη εναρμόνιση με τις διεργασίες που αναπαράγουν το συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα: η κοινωνία δημιουργεί ανάγκες που δεν μπορεί να καλύψει πλέον, παρά μόνο με προσφυγή στην πολιτική εξουσία και μάλιστα σε άτυπες - πλην πανίσχυρες - διεργασίες της, που έχουν διττό στόχο: να αναπαράγουν το ίδιο αυτό μοντέλο και να αναγεννούν συνεχώς το πελατειακό κράτος που είναι η νεοελληνική εκδοχή του κράτους πρόνοιας.

Τα σημάδια είναι πολλά· βασικότερο ίσως ότι η διαφθορά όχι μόνον δεν διώκεται αλλά αντιθέτως επιβραβεύεται, όχι μόνο από την ίδια την κοινωνική αποδοχή της αλλά κι από το πολιτικό σύστημα: μια διεργασία που λειτουργεί αποδομώντας την ελληνική κοινωνία κι αρχίζει να παγιώνει τις προβληματικές σχέσεις της Ελλάδας με το εξωτερικό της περιβάλλον.

Σημειώνω στο σημείο αυτό, ότι ο Σταύρος Λυγερός δεν πέφτει στη παγίδα που μόλις έπεσα (και θα παραμείνω) ο ίδιος: αποφεύγει επιμελώς τον επιστημονικό λόγο, ενώ πολύ έντεχνα η οργανωμένη επιστημονική προσέγγιση είναι διάχυτη σε όλο το κείμενο. Δεν γνωρίζω ακριβώς το περιεχόμενο των σπουδών του, όμως απόηχοι του Weber, του Bourdieu ίσως και της Σχολής της Φρανκφούρτης "ακούγονται" στο κείμενο, χωρίς όμως να εκδηλώνονται ανοικτά σαν τέτοιοι· ο αναγνώστης - αν έχει γνώση των συγκεκριμένων σχολών σκέψης - μπορεί να κάνει τις συνδέσεις, αν όμως όχι, δεν νοιώθει καθόλου μειονεκτικά, μια κι ο συγγραφέας δεν επιχειρεί να παρουσιάσει τις γνώσεις του αλλά μάλλον να περιγράψει τα γεγονότα πλαισιώνοντάς τα σε μια πορεία (κλεπτοκρατία) που το τέλος της ήταν προδιαγεγραμμένο ως χρεοκοπία. Έτσι ο Λυγερός καταφέρνει να μη περιορίσει την εμβέλεια του βιβλίου του. Ταυτόχρονα όμως, το βιβλίο διατηρεί ακέραια την αξία του ως ερευνητική πηγή και μπορεί άνετα να συμπεριληφθεί σε οποιαδήποτε αξιοπρεπή επιστημονική βιβλιογραφική αναφορά.

Πολύ εντυπωσιακά, ο συγγραφέας δεν φείδεται χαρακτηρισμών για τους συγκεκριμένους φορείς της διαπλοκής. Χωρίς να αθωώνει την ελληνική κοινωνία, αποφεύγει τις γενικεύσεις  και δεν κρατά ίσες αποστάσεις από τους παράγοντες του δράματος: το πολιτικό σύστημα, ως ο θεσμικός εκπρόσωπος της κοινωνίας, θεωρείται ο κατ' εξοχήν υπεύθυνος για την ανεξέλεγκτη διάχυση του φαινομένου της κλεπτοκρατίας.

Το βιβλίο, δεν είναι μια παράθεση πολιτικών εξελίξεων. Πολύ περισσότερο, δεν είναι μια εξιστόρηση των γεγονότων. Είναι ένα κείμενο που απευθύνεται σε όσους έζησαν τα γεγονότα. Ο Λυγερός πχ δεν μπαίνει στον κόπο να περιγράψει το επεισόδιο της δολοφονίας του Γρηγορόπουλου που πυροδότησε τον Δεκέμβρη του 2008, ούτε στέκεται στο πως προέκυψαν "οι τρεις νεκροί της Marfin" κλπ. Αντίθετα, πλαισιώνει τα γεγονότα σε μια γενικότερη κοινωνική διεργασία που βρίσκεται σε εξέλιξη και αυξάνει συνεχώς την περιπλοκότητά της.
Παρακολουθεί και περιγράφει την πορεία προς την καταστροφή, μια πορεία που πλήττει πολύπλευρα την ελληνική κοινωνία καθώς και τα υποσυστήματά της, τα ΜΜΕ, το οικονομικό σύστημα, το εκπαιδευτικό, το κοινωνικό κράτος κοκ. Αναπλαισιώνει δηλαδή τις πρόσφατες εμπειρίες μας ως Ελλήνων, στήνοντας ένα μωσαϊκό όπου όλες οι ψηφίδες ταιριάζουν μεταξύ τους, υφαίνοντας ένα σάβανο για το διστακτικό βήμα του ελληνικού μοντερνισμού. Παρεμπιπτόντως, ούτε αυτή η λέξη (μοντερνισμός) υπάρχει οπουδήποτε στο κείμενο, αλλά την ίδια στιγμή είναι πανταχού παρούσα ως η αταλάντευτη θέση του συγγραφέα, ως το κριτήριό του βάσει του οποίου αξιολογεί το γίγνεσθαι.

Να εξηγήσω λίγο εδώ. Ο μοντερνισμός, ή "νεωτερικότητα" αν προτιμάτε, πέρασε ξυστά από την Ελλάδα, αλλά δεν την άγγιξε. Σε ό,τι αφορά τη δική μου αντίληψη, για να μπορέσει ο μοντερνισμός να ενσωματωθεί στις κοινωνικές διεργασίες, θα πρέπει να περνά συνεχώς ως είσοδος στις διεργασίες αυτές: πιο απλά, θα πρέπει να αποτελέσει μόνιμο λαϊκό αίτημα - δεν γίνεται να επιβληθεί κάτι τέτοιο σε καμιά κουλτούρα. Έτσι, παρότι η συνταγματική δημοκρατία στην Ελλάδα συμπληρώνει κάποιες δεκαετίες, ο μοντερνισμός παραμένει ανοικτό αίτημα. [Αυτή βέβαια είναι η φύση του μοντερνισμού, ένα αίτημα συνεχούς εξέλιξης ακόμα κι αυτού του ιδίου, πράγμα που οδηγεί κάποιους στη φιλολογία περί "μεταμοντερνισμού" αλλά αυτό είναι άλλο ζήτημα].
Η ουσία βρίσκεται σε κάτι που ο Λυγερός επισημαίνει καίρια: οι Έλληνες πολίτες δεν θεωρούν ότι με τη ψήφο τους μπορεί να βελτιωθεί η κοινωνία. Ακυρώνεται έτσι η λαϊκή κυριαρχία, αφήνοντας το δρόμο ανοικτό σε μεταλλαγμένες μορφές σύγχρονης φεουδαρχίας. Ο Λυγερός, πολύ εύστοχα, μιλά για "κόμματα - φυλές". Η πρώτη - κατά τη γνώμη μου - γνήσια επίθεση του μοντερνισμού στην Ελλάδα, με την έννοια ότι προβάλλει σαν πλατύ κοινωνικό αίτημα, σημειώνεται μόλις του 1981 (μια εποχή ελπίδων) και στη συνέχεια αναπηδά πισωγυρίζοντας σε δομές παγιωμένες από τις εποχές της ΕΡΕ και της Ένωσης Κέντρου.  Η δεύτερη προσπάθεια νομίζω, σημειώνεται αυτές τις μέρες (εκλογές Μαΐου - Ιουνίου 2012).

Ο Σταύρος Λυγερός, κρατά τις ιδέες του μοντερνισμού ως εργαλείο αξιολόγησης των φαινομένων. Ο στόχος του είναι φανερός και εκδηλώνεται χωρίς υποκριτικές συστολές στη κριτική του, αλλά και στις συγκεκριμένες προτάσεις του για την υπέρβαση της κρίσης, που είναι διάσπαρτες σε όλο το κείμενο του βιβλίου. Δεν παριστάνει τον ανεξάρτητο παρατηρητή (όπως είναι συχνά η υποκριτική συνήθεια σε επιστημονικά κείμενα), αλλά τον συμμέτοχο - ως πολίτης με άποψη - που συμπάσχει με τις εκδηλώσεις παθογένειας της ελληνικής κοινωνίας.
Δεν διστάζει να πάρει θέσεις που κάποιοι θα χαρακτήριζαν "κρατικιστικές", δείχνοντας προς τον κεϋνσιανισμό ή άλλες που θα μπορούσαν ανόητοι να χαρακτηρίσουν "ρατσιστικές" όταν απαξιώνει κάποιες ψευδο-επιστημονικές απόψεις περί πολυπολιτισμικότητας εν γένει και αδιακρίτως (η "πολυπολιτισμικότητα"). Με δυο λόγια, δεν προσπαθεί να είναι αρεστός σε καμία πλευρά απ' όλες αυτές που έφεραν την Ελληνική κοινωνία εδώ. Δεν κάνει δημόσιες σχέσεις, συσχετίζει τα γεγονότα και το κείμενό του μπορεί να σχετιστεί με αναγνώστες που αρνούνται τις ιδεολογικές παρωπίδες (άλλο ένα χαρακτηριστικό του γνήσιου μοντερνισμού).

Τέλος, το βιβλίο προχωρά εξετάζοντας το μετέωρο βήμα της Ευρώπης. Κι εδώ, το αίτημα παραμένει το ίδιο, η υπερίσχυση του μοντερνισμού. Παρακάμπτει κριτικά τις ρομαντικές απόψεις του Habermas (χωρίς να τον αναφέρει) και των φεντεραλιστών.
Και πάλι, εφευρίσκει έναν εύστοχο όρο - "το ευρωπαϊκό ιερατείο" - που παραπέμπει στο ζητούμενο: ο μοντερνισμός είναι απών κι έχει υποκατασταθεί από το - αναπόφευκτα - αυταρχικό μοντέλο των αγορών. Έτσι, παρότι το ζήτημα της Ελληνικής κρίσης διατηρεί τα ελληνικά του χαρακτηριστικά, η σύνδεση με το πρόβλημα της παραπαίουσας πορείας της ΕΕ γίνεται φανερή.

Κλείνοντας, και προς αποφυγή παρεξηγήσεων: το βιβλίο δεν μας αθωώνει ως Έλληνες - κάθε άλλο. Αλλά παρακάμπτει - με τη δέουσα δόση περιφρόνησης - τον προτεσταντικό πουριτανισμό που έχει μολύνει σαν πανούκλα τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Δεν ασχολείται με την "τιμωρία και τον εξαγνισμό του αμαρτωλού" αλλά με τη διερεύνηση των διεργασιών που γεννούν την "αμαρτία". Σαν τέτοιο, είναι ένα πολύτιμο ανάγνωσμα και καθόλου, μα καθόλου κουραστικό.

Στη βιβλιοθήκη μου, μπήκε δίπλα στη "Γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα" του Κάτρη, μια κι έχω τη μανία να ταξινομώ τα βιβλία θεματικά. Το λέω για κομπλιμέντο - θεωρώ το βιβλίο του Κάτρη πολύτιμο εγχειρίδιο της πρόσφατης ελληνικής Ιστορίας επίσης.

Καλό διάβασμα!

ΥΓ: Σκέφτηκα να γράψω το κλισέ "ο Σταύρος Λυγερός σώζει την τιμή της ελληνικής δημοσιογραφίας". Θα ήταν όμως άδικο για το βιβλίο - κάνει πολύ περισσότερα απ' αυτό. Εξάλλου, η εν λόγω τιμή είναι πλέον στο καναβάτσο και χρειάζεται επειγόντως εντατική θεραπεία· απλώς ο Λυγερός (όπως κι ο Νίκος Ξυδάκης), λειτουργούν σαν αντιπαραδείγματα στο μοντέλο της διαπλοκής που έχει πνίξει αυτή τη χώρα.