Μετά τη Δημοκρατία, τι;
Σημείωση: δοκιμάζω κάτι καινούργιο, να βάζω υποσημειώσεις μέσα στο κείμενο με τους χαρακτήρες [1], [2] κλπ. Όπου βλέπετε κάτι τέτοιο, κάνοντας κλικ, θα μπορείτε να δείτε την υποσημείωση (ελπίζω). Ναι, δεν είναι πολύ κομψό, αλλά ελπίζω να είναι λειτουργικό. Μια δοκιμή κάνουμε, μη βαράτε...
Εδώ και μήνες σκέφτομαι να ανεβάσω μιαν ανάρτηση, για το πρόβλημα της Δημοκρατίας στην Ελλάδα (ίσως και ευρύτερα). Αντ' αυτού ο ωφελιμισμός μου με οδήγησε να κάνω ένα σχετικό επιστημονικό άρθρο (βρίσκεται σε φάση τελικής έγκρισης για δημοσίευση) σε ένα επιστημονικό περιοδικό. Αλλά, θα προσπαθήσω εδώ να πω δυο πράγματα, αποφεύγοντας τις βαρετές αναλύσεις που διυλίζουν τον κώνωπα και χαρακτηρίζουν την επιστήμη...
Η ιδέα της Δημοκρατίας, όπως την ξέρουμε και την βιώνουμε, δεν είναι ούτε αυτονόητη, ούτε προφανής. Δεν είναι δηλαδή κάτι "εγγενές στον άνθρωπο που αναζητά την Ελευθερία". Πολύ περισσότερο, δεν μπορεί να θεωρείται στα σοβαρά, κάποιο τελικό, "ύψιστο" στάδιο της κοινωνικής εξέλιξης [1]. Στην περίπτωσή μας, εξετάζουμε το φαινόμενο που ονομάζεται "αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία", όπως εκδηλώθηκε κυρίως στην ηπειρωτική Ευρώπη.
Με την εμφάνιση του Διαφωτισμού και του Μοντερνισμού, περνάμε σταδιακά από την ιεραρχική μορφή οργάνωσης της κοινωνίας σε κοινωνία λειτουργικά διαφοροποιημένη [2]. O Βυζαντινός "αυθέντης", ο Μεσαιωνικός φεουδάρχης, δεν κατέχει πλέον την αυθεντία, και κατά συνέπεια η άποψή του δεν μπορεί πλέον να παράγει μονοσήμαντα νόημα για τους υπηκόους του. Αυτό βεβαίως δημιουργεί ένα βαθύ πρόβλημα κοινωνικής οργάνωσης: ποιος θα συντονίσει τα ξεχωριστά κοινωνικά συστήματα που αναδύονται πλέον σαν ξεχωριστές αυτόνομες, αυτο-αναπαραγόμενες (αυτοποιητικές) ολότητες;
Η λύση - κι όχι εύκολα - δίνεται με την ιδέα της "Δημοκρατίας": ένα σύστημα διοίκησης βασισμένο στη συναίνεση που συμβολίζει τη "λαϊκή κυριαρχία". Αλλά κι εδώ, το πρόβλημα συντονισμού συνεχίζει να υπάρχει - μια εκλεγμένη κυβέρνηση αποδεικνύεται ότι δεν μπορεί να κυβερνά ανεξέλεγκτη, έστω και για περιορισμένο χρονικό διάστημα, ο πειρασμός της "αυθεντίας" είναι μεγάλος. Κατά συνέπεια, το Σύνταγμα, και εκ τούτου η ιδέα της "Συνταγματικής Δημοκρατίας", έρχονται να μεταμορφώσουν την αρχική ιδέα, σε κάτι πιο περίπλοκο [3]. Όταν κι αυτό, στα μέσα πλέον του 20ου αιώνα [4] αποδεικνύεται ανεπαρκές, το "Κράτος Πρόνοιας" έρχεται σαν επόμενο φυσικό βήμα για να διατηρηθεί ο συντονισμός μιας βαθιά διαφοροποιημένης κοινωνίας. Για να εξηγούμαι: όταν λέω "διαφοροποιημένη" δεν εννοώ μια ιεραρχική διαφοροποίηση, όπως π.χ. την εννοούν οι μαρξιστές (κοινωνικές τάξεις), αλλά μια πλειάδα λειτουργικά διαφοροποιημένων συστημάτων π.χ. Επιστήμη, Θρησκεία, Οικονομία, Στρατός, Νόμος, Πολιτική, Παιδεία, Υγεία, Τέχνη κ.ο.κ. που στη μεταξύ τους διάδραση: (i) Αναπαράγουν τον εαυτό τους ως αυτόνομες οντότητες και ταυτόχρονα (ii) αναπαράγουν της αλληλεξάρτησή τους. Το καθένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τα άλλα (αλληλεξάρτηση), αλλά ταυτοχρόνως μπορεί να υπάρξει καθεαυτό μόνον διατηρώντας την αυτονομία του [5]. Καθένα απ' αυτά συνεισφέρει στο μοντέρνο χάος μέσα από τη δράση του, η οποία στοχεύει στην απομείωση του χάους. Έτσι, σε μια γωνία της εμπειρίας το χάος τιθασεύεται και ταυτόχρονα αναδύεται κάπου αλλού, σε μια νέα, απρόβλεπτη μορφή. Κι ο κόσμος εξελίσσεται [6].
Σ' αυτό το σύστημα, καίριες λειτουργίες έχουν ανατεθεί στο πολιτικό σύστημα. Το περίφημο διυποκειμενικό νόημα δεν υπάρχει [7] - κάθε σύστημα παράγει το δικό του. Κι ο ρόλος του πολιτικού συστήματος έγκειται στο να σέβεται την αυτονομία των άλλων συστημάτων (δηλ. να μην τους επιβάλλει νόημα), αλλά ταυτόχρονα να συντονίζει τις δραστηριότητές τους. Βέβαια, το θέμα τώρα είναι: συντονισμός, με ποιους στόχους ακριβώς;
Για να απαντηθεί αυτό το σημαντικό πρόβλημα, δυο λειτουργίες έχουν εμφανιστεί: (i) Η ιδέα της "κοινής γνώμης" που θέτει προτεραιότητες [8] και (ii) η διάκριση κυβέρνηση/αντιπολίτευση [9]. Και οι δυο αυτές λειτουργίες (επικοινωνία του πολιτικού συστήματος με το περιβάλλον του μέσω της "κοινής γνώμης" και σαφής διάκριση κυβέρνησης/αντιπολίτευσης) στοχεύουν στη συνεχή αυτο-αναπαραγωγή του συστήματος αυτού. Ευνόητο είναι τότε ότι, αν κάποια από τις δυο λειτουργίες σταματήσει αυτό που μπαίνει σε κίνδυνο είναι το ίδιο το πολιτικό σύστημα. Και μαζί του, λόγω στενής δομικής σύζευξης [10], κινδυνεύει και η ίδια η Δημοκρατία.
Από αυτή την άποψη, στην Ελλάδα έχουμε φτάσει στο όριο: ούτε η διάκριση κυβέρνηση/αντιπολίτευση είναι πλέον ορατή αλλά ούτε και το πολιτικό σύστημα ως όλον φαίνεται να στρέφεται προς την "κοινή γνώμη" για να καταλάβει το ίδιο προς τα που πρέπει να προχωρήσει. Το ΠΑΣΟΚ καταρρέει εν μέσω κοινωνικού χλευασμού, ενώ η Νέα Δημοκρατία δε δείχνει ικανή να εγγυηθεί το σεβασμό της "κοινής γνώμης". Οι δε πολίτες, δεν μπορούν να ξεχωρίσουν ποιο είναι το ένα κόμμα και ποιο το άλλο. Άκρως επικίνδυνος για τη Δημοκρατία, ο πρωθυπουργός της χώρας απαιτεί τη συναίνεση όλων των άλλων, σε μια πολιτική που δεν παράγει νόημα για κανένα από τα κοινωνικά συστήματα: ούτε "οι αγορές" είναι ευτυχείς, ούτε η παιδεία, ούτε η Δικαιοσύνη, ούτε η Υγεία, αλλά ούτε και το ίδιο το πολιτικό σύστημα. Η κυβέρνηση καταφεύγει στο σόφισμα των "κακομαθημένων συντεχνιών που ταλαιπωρούν την κοινωνία", αντιμετωπίζοντας έτσι την κοινωνία όχι με έναν τρόπο σύγχρονο, αλλά με την παλιά, νεκρή, μεσαιωνική νοοτροπία: σαν ένα κοπάδι μισότυφλες γαρίδες...
Η στάση αυτή, με κάθε κριτήριο (μαρξιστικό ας πούμε, ή συστημικό - όπως εδώ, ή αστικοδημοκρατικό φιλελεύθερο) είναι αναντίρρητα εγκληματική. Και το έγκλημά της έγκειται στο ότι επιθετικά ροκανίζει τη Δημοκρατία, όχι μόνο διαλύοντας το κράτος πρόνοιας και κουρελιάζοντας το Σύνταγμα, αλλά αμφισβητώντας και λοιδορώντας ευθέως την έννοια της λαϊκής κυριαρχίας.
Πρόκειται για μια καθαρή περίπτωση αναπήδησης στο μακρινό μεσαιωνικό παρελθόν. Αυτό βέβαια, δε θα είναι χωρίς συνέπειες. Η περίοδος της Τρομοκρατίας στη Γαλλική Επανάσταση, η Κομμούνα των Παρισίων και άλλα κοινωνικά φαινόμενα, εξέφρασαν με τον πιο τραγικό τρόπο τους πόνους της γέννας του σημερινού καθεστώτος. Εδώ που φτάσαμε, το ερώτημα είναι τι θα φέρουν οι πόνοι της γέννας του όποιου νέου καθεστώτος - μια και το παρόν δολοφονείται συστηματικά από το πολιτικό σύστημα.
Εδώ και μήνες σκέφτομαι να ανεβάσω μιαν ανάρτηση, για το πρόβλημα της Δημοκρατίας στην Ελλάδα (ίσως και ευρύτερα). Αντ' αυτού ο ωφελιμισμός μου με οδήγησε να κάνω ένα σχετικό επιστημονικό άρθρο (βρίσκεται σε φάση τελικής έγκρισης για δημοσίευση) σε ένα επιστημονικό περιοδικό. Αλλά, θα προσπαθήσω εδώ να πω δυο πράγματα, αποφεύγοντας τις βαρετές αναλύσεις που διυλίζουν τον κώνωπα και χαρακτηρίζουν την επιστήμη...
Η ιδέα της Δημοκρατίας, όπως την ξέρουμε και την βιώνουμε, δεν είναι ούτε αυτονόητη, ούτε προφανής. Δεν είναι δηλαδή κάτι "εγγενές στον άνθρωπο που αναζητά την Ελευθερία". Πολύ περισσότερο, δεν μπορεί να θεωρείται στα σοβαρά, κάποιο τελικό, "ύψιστο" στάδιο της κοινωνικής εξέλιξης [1]. Στην περίπτωσή μας, εξετάζουμε το φαινόμενο που ονομάζεται "αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία", όπως εκδηλώθηκε κυρίως στην ηπειρωτική Ευρώπη.
Με την εμφάνιση του Διαφωτισμού και του Μοντερνισμού, περνάμε σταδιακά από την ιεραρχική μορφή οργάνωσης της κοινωνίας σε κοινωνία λειτουργικά διαφοροποιημένη [2]. O Βυζαντινός "αυθέντης", ο Μεσαιωνικός φεουδάρχης, δεν κατέχει πλέον την αυθεντία, και κατά συνέπεια η άποψή του δεν μπορεί πλέον να παράγει μονοσήμαντα νόημα για τους υπηκόους του. Αυτό βεβαίως δημιουργεί ένα βαθύ πρόβλημα κοινωνικής οργάνωσης: ποιος θα συντονίσει τα ξεχωριστά κοινωνικά συστήματα που αναδύονται πλέον σαν ξεχωριστές αυτόνομες, αυτο-αναπαραγόμενες (αυτοποιητικές) ολότητες;
Η λύση - κι όχι εύκολα - δίνεται με την ιδέα της "Δημοκρατίας": ένα σύστημα διοίκησης βασισμένο στη συναίνεση που συμβολίζει τη "λαϊκή κυριαρχία". Αλλά κι εδώ, το πρόβλημα συντονισμού συνεχίζει να υπάρχει - μια εκλεγμένη κυβέρνηση αποδεικνύεται ότι δεν μπορεί να κυβερνά ανεξέλεγκτη, έστω και για περιορισμένο χρονικό διάστημα, ο πειρασμός της "αυθεντίας" είναι μεγάλος. Κατά συνέπεια, το Σύνταγμα, και εκ τούτου η ιδέα της "Συνταγματικής Δημοκρατίας", έρχονται να μεταμορφώσουν την αρχική ιδέα, σε κάτι πιο περίπλοκο [3]. Όταν κι αυτό, στα μέσα πλέον του 20ου αιώνα [4] αποδεικνύεται ανεπαρκές, το "Κράτος Πρόνοιας" έρχεται σαν επόμενο φυσικό βήμα για να διατηρηθεί ο συντονισμός μιας βαθιά διαφοροποιημένης κοινωνίας. Για να εξηγούμαι: όταν λέω "διαφοροποιημένη" δεν εννοώ μια ιεραρχική διαφοροποίηση, όπως π.χ. την εννοούν οι μαρξιστές (κοινωνικές τάξεις), αλλά μια πλειάδα λειτουργικά διαφοροποιημένων συστημάτων π.χ. Επιστήμη, Θρησκεία, Οικονομία, Στρατός, Νόμος, Πολιτική, Παιδεία, Υγεία, Τέχνη κ.ο.κ. που στη μεταξύ τους διάδραση: (i) Αναπαράγουν τον εαυτό τους ως αυτόνομες οντότητες και ταυτόχρονα (ii) αναπαράγουν της αλληλεξάρτησή τους. Το καθένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τα άλλα (αλληλεξάρτηση), αλλά ταυτοχρόνως μπορεί να υπάρξει καθεαυτό μόνον διατηρώντας την αυτονομία του [5]. Καθένα απ' αυτά συνεισφέρει στο μοντέρνο χάος μέσα από τη δράση του, η οποία στοχεύει στην απομείωση του χάους. Έτσι, σε μια γωνία της εμπειρίας το χάος τιθασεύεται και ταυτόχρονα αναδύεται κάπου αλλού, σε μια νέα, απρόβλεπτη μορφή. Κι ο κόσμος εξελίσσεται [6].
Σ' αυτό το σύστημα, καίριες λειτουργίες έχουν ανατεθεί στο πολιτικό σύστημα. Το περίφημο διυποκειμενικό νόημα δεν υπάρχει [7] - κάθε σύστημα παράγει το δικό του. Κι ο ρόλος του πολιτικού συστήματος έγκειται στο να σέβεται την αυτονομία των άλλων συστημάτων (δηλ. να μην τους επιβάλλει νόημα), αλλά ταυτόχρονα να συντονίζει τις δραστηριότητές τους. Βέβαια, το θέμα τώρα είναι: συντονισμός, με ποιους στόχους ακριβώς;
Για να απαντηθεί αυτό το σημαντικό πρόβλημα, δυο λειτουργίες έχουν εμφανιστεί: (i) Η ιδέα της "κοινής γνώμης" που θέτει προτεραιότητες [8] και (ii) η διάκριση κυβέρνηση/αντιπολίτευση [9]. Και οι δυο αυτές λειτουργίες (επικοινωνία του πολιτικού συστήματος με το περιβάλλον του μέσω της "κοινής γνώμης" και σαφής διάκριση κυβέρνησης/αντιπολίτευσης) στοχεύουν στη συνεχή αυτο-αναπαραγωγή του συστήματος αυτού. Ευνόητο είναι τότε ότι, αν κάποια από τις δυο λειτουργίες σταματήσει αυτό που μπαίνει σε κίνδυνο είναι το ίδιο το πολιτικό σύστημα. Και μαζί του, λόγω στενής δομικής σύζευξης [10], κινδυνεύει και η ίδια η Δημοκρατία.
Από αυτή την άποψη, στην Ελλάδα έχουμε φτάσει στο όριο: ούτε η διάκριση κυβέρνηση/αντιπολίτευση είναι πλέον ορατή αλλά ούτε και το πολιτικό σύστημα ως όλον φαίνεται να στρέφεται προς την "κοινή γνώμη" για να καταλάβει το ίδιο προς τα που πρέπει να προχωρήσει. Το ΠΑΣΟΚ καταρρέει εν μέσω κοινωνικού χλευασμού, ενώ η Νέα Δημοκρατία δε δείχνει ικανή να εγγυηθεί το σεβασμό της "κοινής γνώμης". Οι δε πολίτες, δεν μπορούν να ξεχωρίσουν ποιο είναι το ένα κόμμα και ποιο το άλλο. Άκρως επικίνδυνος για τη Δημοκρατία, ο πρωθυπουργός της χώρας απαιτεί τη συναίνεση όλων των άλλων, σε μια πολιτική που δεν παράγει νόημα για κανένα από τα κοινωνικά συστήματα: ούτε "οι αγορές" είναι ευτυχείς, ούτε η παιδεία, ούτε η Δικαιοσύνη, ούτε η Υγεία, αλλά ούτε και το ίδιο το πολιτικό σύστημα. Η κυβέρνηση καταφεύγει στο σόφισμα των "κακομαθημένων συντεχνιών που ταλαιπωρούν την κοινωνία", αντιμετωπίζοντας έτσι την κοινωνία όχι με έναν τρόπο σύγχρονο, αλλά με την παλιά, νεκρή, μεσαιωνική νοοτροπία: σαν ένα κοπάδι μισότυφλες γαρίδες...
Η στάση αυτή, με κάθε κριτήριο (μαρξιστικό ας πούμε, ή συστημικό - όπως εδώ, ή αστικοδημοκρατικό φιλελεύθερο) είναι αναντίρρητα εγκληματική. Και το έγκλημά της έγκειται στο ότι επιθετικά ροκανίζει τη Δημοκρατία, όχι μόνο διαλύοντας το κράτος πρόνοιας και κουρελιάζοντας το Σύνταγμα, αλλά αμφισβητώντας και λοιδορώντας ευθέως την έννοια της λαϊκής κυριαρχίας.
Πρόκειται για μια καθαρή περίπτωση αναπήδησης στο μακρινό μεσαιωνικό παρελθόν. Αυτό βέβαια, δε θα είναι χωρίς συνέπειες. Η περίοδος της Τρομοκρατίας στη Γαλλική Επανάσταση, η Κομμούνα των Παρισίων και άλλα κοινωνικά φαινόμενα, εξέφρασαν με τον πιο τραγικό τρόπο τους πόνους της γέννας του σημερινού καθεστώτος. Εδώ που φτάσαμε, το ερώτημα είναι τι θα φέρουν οι πόνοι της γέννας του όποιου νέου καθεστώτος - μια και το παρόν δολοφονείται συστηματικά από το πολιτικό σύστημα.
Σχόλια